Sprawy spadkowe

Często zdarza się, że bliska nam osoba nie zdąży spisać swojej ostatniej woli. W takim przypadku to przepisy prawa określają kto będzie dziedziczył jej majątek. Zgodnie z polskim prawem, kolejność dziedziczenia jest ściśle ustalona. W pierwszej kolejności zawsze majątek będzie dziedziczył małżonek wraz z dziećmi zmarłego, przy czym małżonek musi minimalnie odziedziczyć 1/4  majątku zmarłego współmałżonka. Reszta zostanie podzielona na równe części pomiędzy dzieci zmarłego. W przypadku, gdy dzieci zmarłego już nie żyją, ale żyją jego wnuki to dziedziczą one w częściach równych zamiast rodziców. Gdyby zmarły nie miał dzieci to jego majątek mogą odziedziczyć jego rodzice wraz z małżonkiem. Gdyby jedno z rodziców już nie żyło, to na miejsce rodzica wchodzi rodzeństwo zmarłego (także przyrodnie). W przypadku dziedziczenia małżonka i rodziców, współmałżonek dziedziczy co najmniej połowę. W skrajnych przypadkach jeżeli rodzice, rodzeństwo i małżonek zmarłego nie żyją, to majątek po zmarłym dziedziczą jego dziadkowie i babcie, a także w ich miejsce dalsza rodzina. w ostatniej kolejności majątek zmarłego dziedziczy państwo. Brzmi  to dość skomplikowanie, ale w praktyce obrotu dziedziczenie ustawowe najczęściej kończy się na dzieciach zmarłego i współmałżonku.

Sporządzenie testamentu dla wielu osób może być problematyczne. Do wyboru jest wiele form przewidzianych prawem, które wiążą się ze spełnieniem określonych wymagań, aby dany testament był ważny i uznawany po śmierci osoby, która go sporządziła. Określone formy pozwalają także na wprowadzenie zapisów i poleceń, które chcemy wydać spadkobiercom. Zgodnie z polskim prawem można sporządzić testament holograficzny (sporządzony własnoręcznie w formie pisemnej z odręcznym podpisem i datą), testament notarialny (sporządzony przed notariuszem w formie aktu notarialnego), a także testament alograficzny (sporządzony przed uprawnionym urzędnikiem). W określonych przypadkach konieczne może być także sporządzenie testamentu szczególnego (na przykład, gdy życiu osoby sporządzającej testament grozi obawa rychłej śmierci to może ona oświadczyć swoją ostatnią wolę ustnie w obecności świadków), przy czym trzeba pamiętać o tym, że testamenty szczególne mają charakter czasowy (z upływem określonego w prawie czasu, tracą swoją moc).

Poprawne powołanie spadkobierców jest bardzo ważne dla realizacji woli spadkodawcy. Często może się zdarzyć, że w przypadku powołania kilku spadkobierców, ich udział w spadku nie zostanie poprawnie określony, dlatego warto zadbać o ten element testamentu. Z kolei, jeżeli cały majątek chcemy przekazać jednej osobie, to warto pomyśleć, co w sytuacji, gdyby tej osoby zabrakło w momencie otwarcia spadku. W takiej sytuacji z pomocą przychodzi instytucja podstawienia, czyli powołania innego spadkobiercy na wypadek, gdyby pierwsza osoba powołana do spadkobrania nie chciała lub nie mogła przyjąć spadku. Często osobami podstawionymi są potomkowie pierwszego wyznaczonego spadkobiercy.

Niestety nie wszyscy spadkobiercy zachowują się w sposób godny – zwłaszcza, jeżeli spadek ma bardzo dużą wartość. Zdarzają się sytuacje, w których spadkobiercy aktywnie przyspieszają moment otwarcia spadku, na przykład zastępując leki kardiologiczne chorej babci, zwykłymi suplementami diety. Mogą się też zdarzyć sytuacje, kiedy przyszli spadkobiercy zaczynają oczerniać członków rodziny albo uniemożliwiać im kontakt ze spadkodawcą, aby sprowokować zmianę ostatniej woli. Wreszcie niektórzy członkowie rodziny, którzy byliby uprawnieni do dziedziczeni na mocy ustawy, mogą zniszczyć lub ukryć testament, w którym nie zostali wymienieni. Aby takie osoby wyłączyć z podziału majątku, konieczna jest sprawa sądowa w celu uznania spadkobierców za niegodnych dziedziczenia. Powinniśmy się z takim powództwem zgłosić się do sądu niezwłocznie, gdy tylko uzyskamy dowody na niegodne działania spadkobierców. Jeżeli sąd przyzna nam rację to taka osoba zostanie uznana za niegodną dziedziczenia i nie będzie w ogóle brana pod uwagę przy podziale spadku – straci również prawo do zachowku.

Dość często zdarzają się sytuacje, w których w testamencie nie zostaje wymieniona osoba, która na mocy dziedziczenia ustawowego (to jest w przypadku braku testamentu) zyskałaby część lub całość majątku po osobie zmarłej. Taka osoba może wystąpić z roszczeniem do spadkobiercy bądź spadkobierców o należny zachowek. Do zachowku uprawnieni są: dzieci, wnuki, prawnuki (wszyscy zstępni zmarłego), małżonek zmarłego, a także rodzice spadkodawcy. Na wysokość zachowku wpływ mają także dodatkowe przesłanki – dzieci małoletnie w chwili śmierci spadkodawcy i dorośli będący osobami niezdolnymi do pracy mogą liczyć na wyższy zachowek.

Spadkodawca może zobowiązać spadkobiercę do wypełnienia określonego zobowiązania wobec osoby trzeciej wskazanej w ramach zapisu testamentowego. W praktyce może to być sformułowanie o następującym brzmieniu: „Zapisuję mój samochód marki X Janowi Kowalskiemu, który legitymuje się dowodem osobistym seria AXZ 123456”. Jeżeli obdarowana przez spadkodawcę osoba nie przyjmie danej rzeczy, to spadkobierca zostaje zwolniony z obowiązku wykonania takiego zapisu. Oprócz zapisu zwykłego, w testamencie notarialnym spadkodawca może także zawrzeć tzw. zapis windykacyjny. W praktyce oznacza to, że z chwilą otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy) dana rzecz lub prawo zostaje wyłączone z postępowania spadkowego i od razu staje się własnością/uprawnieniem osoby wskazanej w zapisie windykacyjnym. W taki sposób można nabyć na przykład przedsiębiorstwo, gospodarstwo rolne, samochód, czy też rzeczy zmarłego, które są oznaczone co do tożsamości (takie jak wartościowe pamiątki rodzinne – obrazy, albumy, trofea łowieckie, itp.).

Zdarza się, że bliska nam osoba pozostawiła nam spadek w testamencie albo że zostaliśmy do niego powołani w drodze dziedziczenia ustawowego. W określonych sytuacjach przyjęcie spadku może wiązać się z naszą odpowiedzialnością za długi spadkodawcy. Zgodnie z polskim prawem możemy przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe albo przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza. W tym drugim przypadku, nasza odpowiedzialność za długi spadkowe będzie ograniczona do wartości otrzymanego przez nas spadku. Należy pamiętać, że zarówno przyjęcie spadku, jak i jego odrzucenie następuje przez złożenie odpowiedniego oświadczenia przed sądem lub notariuszem. Brak takiego oświadczenia spowoduje przyjęcie przez nas spadku z dobrodziejstwem inwentarza (kilka lat temu zmieniono domniemanie – wcześniej brak oświadczenia być jednoznaczny z przyjęciem spadku wraz z pełną odpowiedzialnością za długi spadkowe). Przed przyjęciem bądź odrzuceniem spadku warto więc zastanowić się nad formą przyjęcia spadku tak, aby zamiast przyrostu majątku, nie narazić się na ubytek w majątku własnym.

Może się tak zdarzyć, że zostaliśmy spadkobiercą, ale nie jesteśmy wykonawcą testamentu zmarłego. Co to w praktyce oznacza? Otóż wykonawca testamentu to osoba zobowiązana do wykonania woli zmarłego – zajmuje się wydaniem majątku spadkobiercom, spłatą długów spadkowych, a także wykonaniem zapisów i poleceń zmarłego. Zazwyczaj wykonawca testamentu jest powoływany, gdy spadkodawca nie wierzy spadkobiercom, że wykonają wszystkie jego polecenia i zapisy, dlatego to zadanie powierza osobie trzeciej, często przyjacielowi rodziny lub rodzinnemu prawnikowi.