Od klientów naszej Kancelarii dość często słyszymy pytania, czy można bezpośrednio (bez wyroku sądowego) zaspokoić się z rzeczy dłużnika, który nie spłaca swoich zobowiązań. Zasadniczo zatrzymanie cudzej rzeczy, czyli należącej do innej osoby – bez jej zgody lub wyroku sądowego – jest czynnością bezprawną. Za takie działanie można nawet odpowiadać karnie. Jednakże zasada ta nie ma charakteru absolutnego, to znaczy istnieją względem niej wyjątki. Jednym z nich jest art 461 Kodeksu cywilnego, który ustanawia tak zwane ustawowe prawo zatrzymania, zwane po łacinie ius retentionis.
Przepis ten stanowi, iż zobowiązany do wydania cudzej rzeczy może ją zatrzymać aż do chwili zaspokojenia lub zabezpieczenia przysługujących mu roszczeń o zwrot nakładów na rzecz oraz roszczeń o naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej. Przepisu powyższego nie stosuje się jednak, gdy obowiązek wydania rzeczy wynika z czynu niedozwolonego albo gdy chodzi o zwrot rzeczy wynajętych, wydzierżawionych lub użyczonych.
Analizując ten przepis należy zaznaczyć, iż zatrzymanie rzeczy może zostać dokonane tylko w wyjątkowych przypadkach, tj. w celu zabezpieczenia roszczeń o zwrot nakładów na rzecz (wydatków wierzyciela na ulepszenie cudzej rzeczy) oraz o naprawienie szkody wyrządzonej przez cudzą rzecz. Inne przypadki nie wchodzą w grę, jednakże nauka prawa i orzecznictwo sądów cywilnych podkreślają, iż prawo zatrzymania może wynikać także ze stosunku zobowiązaniowego. Znaczy to tyle, że może być przewidziane i uregulowane przez strony w umowie. I tak strony mogą po prostu rozszerzyć katalog sytuacji, kiedy to wierzyciel może zatrzymać rzecz. Mogą także inaczej określić termin zwrotu rzeczy.
Prawo zatrzymania ma przede wszystkim motywować dłużnika do terminowego wykonywania jego zobowiązań i w tym kontekście pozostaje formą zabezpieczenia roszczeń wierzyciela. Rzeczy zatrzymanej nie można używać w celu innym niż zabezpieczenie roszczeń, to znaczy nie można z niej korzystać. Wszelkie otrzymane pożytki z rzeczy należy zaliczać na poczet zaspokojenia istniejącego długu. Co ważne rzeczy zatrzymanej nie można także zbyć.
Aby móc korzystać z dobrodziejstwa prawa zatrzymania cudzej rzeczy należy złożyć właścicielowi stosowne oświadczenie woli (w dowolnej formie) i faktycznie zatrzymać jego rzecz. Prawo to nie powstaje bowiem z mocy samego prawa, ale na mocy oświadczenia woli. Prawo zatrzymania rzeczy jest zależne od istnienia zobowiązania. Gdy zatem dłużnik spłaci (spełni) swój dług bądź dokona stosowanego zabezpieczenia roszczenia wierzyciela, prawo zatrzymania automatycznie wygasa. W takiej sytuacji osoba dokonująca zatrzymania ma obowiązek niezwłocznie wydać zatrzymaną rzecz właścicielowi.
