W przypadku dziedziczenia gospodarstw rolnych istnieje wiele wątpliwości, które są skutkiem polityki państwa w czasach PRL-u.W 2001 r. uproszczono zasadniczo procedury dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych, niemniej zgodnie z zasadą, że stosuje się przepisy obowiązujące w chwili otwarcia spadku, nadal zastosowanie mają przepisy obowiązujące przed zmianami z początku XXI w. I dlatego jeżeli w dacie otwarcia spadku istniały ograniczenia związane z nabywaniem gospodarstw rolnych przez spadkobranie, sąd, wydając postanowienie o nabyciu spadku, jest obowiązany je uwzględnić (tak SN w wyroku z dnia 12 sierpnia 2009 r., IV CSK 146/09).
W odniesieniu do ustalenia kręgu spadkobierców ustawowych i ich kwalifikacji do dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego w przypadku spadków otwartych do dnia 14 lutego 2001r. istotne znaczenie mają przepisy art. 1059, 1060, 1062 i 1087 k.c. Natomiast do spadków otwartych po dniu 14 lutego 2001 r. – sąd spadku będzie stwierdzał nabycie spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne na zasadach ogólnych, z uwzględnieniem Tytułu X k.c..
Co istotne przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych z ustawy stosuje się do gospodarstw rolnych o powierzchni przekraczającej 1 ha gruntów rolnych, gospodarstwa o mniejszym obszarze są dziedziczone wyłącznie na zasadach ogólnych.
Zatem obecnie jeśli mamy do czynienia gospodarstwem o łącznej powierzchni powyżej 1 ha, to na mocy art. 1059 k.c, spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:
1) stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo
2) mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo
3) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo
4) są trwale niezdolni do pracy.
Powołany przepis określa warunki, jakie musi spełniać spadkobierca ustawowy gospodarstwa rolnego. Gospodarstwo rolne z ustawy może dziedziczyć tylko ten spadkobierca, który powyższe warunki spełnia w chwili otwarcia spadku.Ich spełnianie po tej dacie nie wpływa na zdolność do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.Stąd też, w przypadku stwierdzenia nabycia spadku sąd w pierwszej kolejności ustala, którzy ze spadkobierców ustawowych spełniają przesłanki do jego dziedziczenia (por. post. SN z dnia 24 września 2009 r., IV CSK 129/09). Jeżeli chociażby jedna osoba spełnia warunki ustawowe bądź jako spadkobierca powołany w pierwszej kolejności, bądź tytułem tzw. zastępstwa szczególnego (art. 1060 i 1062 k.c.), sąd stwierdzi dziedziczenie z ustawy gospodarstwa rolnego przez taką osobę lub osoby.
W kolejnej części zostaną omówione poszczególne przesłanki dziedziczenia gospodarstw rolnych z art. 1059 k.c.
